Farkında Olmamız Gereken 50 Bilişsel Önyargı

Beynimiz bize sürekli oyunlar oynar. Bir şeyler bildiğimizi düşünürken, işleri karıştırabilecek bir dizi bilişsel önyargı düşüncelerimiz şekillendirir. Net üzerinden gerçekleşen küçük tartışmalarda, burçlarda ve yaşam sahnesinde neredeyse her gün ortaya çıkan 50 tür bilişsel önyargı bulduk. Bunlar çok farklı durumlarda karşımıza çıkan önyargının gerçek hayattan örnekleridir.

Bilişsel önyargı nedir?

Bilişsel süreçlerde (düşünme, algılama ve hafıza gibi) rasyonellikten ayrılan ve yargıları etkileyebilen sistematik bir hatadır. Bilişsel yanılgılar beynin bizim lehimize çıkarımlar yapmasına neden oluyor. İnsan beynini bir bilgisayar olarak düşünürsek, bilişsel önyargı temelde koddaki bir hatadır, girdiyi farklı algılamamıza veya mantıksız bir çıktı bulmamıza neden olur.

Bu önyargı listesi hakkında bilgi sahibi olmak, daha bilinçli kararlar vermenize ve hedeften ne zaman uzaklaştığınızı anlamanıza yardımcı olabilir.

İşte o 50 bilişsel önyargı…

1. Temel ilişkilendirme hatası

Başkasını bir kere sinirli gördüğümüzde o hep sinirlidir, biz sinirli olduğumuzda ise sadece kötü bir gün geçiriyor oluruz.

2. Kendine hizmet eden ön yargı

Başarımız her zaman bizim eserimizdir, başarısız olduysak her zaman bir dış etken yüzündendir.

3. Aynı grup içindekileri öne çıkarma

Biriyle konuşmayı kestiğimizde, bizimle birlikte konuşmayı kesen kişiye, hâlâ o kişiyle konuşan başka birine göre daha sıcak oluruz. Bu durum çok sık yaşanan bir olgudur.

4. Sürü Psikolojisi

Herkes NFT alıp kripto paraya yatırım yapıyor, ‘hiçbir fikrimiz olmasa da’ biz de yapmalıyız. (Önce konu hakkında bilgi edinmeyi tercih edin)

Sürü Psikolojisi: Sürü psikolojisi kişilerin bir davranışı, düşünce biçimini, tutumu basitçe ‘herkes yapıyor’ diye benimsemesi olarak tanımlanabilir. Eğer bir tutum ya da inanç kalabalık bir grup tarafından kabul görüyorsa başka bir kişinin de aynısını benimseme olasılığı artmaktadır. Psikologlar bu durumu kimi zaman insanların fikirlerini ve kararlarını olumsuz etkileyen ve onlara hata yaptırabilen bir durum olarak nitelendirirler.

5. Grup Düşüncesi (Groupthink)

İş yerindeki üstümüzün düşüncesi hatalı olsa da onaylamalıyız, maksat kimse çatışmasın. Ya da dersi asmak istemesek de arkadaşlarımızla çatışmamak için onlarla gitmeliyiz

6. Halo Etkisi (Başka bir deyişle “Çocuğum yapmaz” etkisi)

Bir kişiyi olumlu bir özelliğe sahip olarak görürseniz, bu olumlu izlenim diğer özelliklerine de yansıyacaktır. (Bu aynı zamanda olumsuz özellikler için de geçerlidir.) Ne kadar da efendi birine benziyor, kesinlikle bir karıncaya bile zarar vermez

7. Ahlaki rastlantı

İzmir’de deprem olmasının elbette tek sebebi var…

8. Yanlış ortaklık

Evli olan her çift çocuk ister veya 10 milyon dolarla sevgilisi arasında seçim yapmak zorunda kalan herkes parayı seçer (Aslında olandan daha fazla kişinin bizimle aynı şeyi düşündüğünü düşünürüz)

9. Bilginin laneti (Curse of knowledge)

Bir uzman olarak, borsanın işleyişi konusunda anlattıklarımı nasıl anlamazlar, oldukça basit (aynı arka plana sahip olmadıkları için)

10. Spot ışığı etkisi

Ayağım kaydı ve düştüm, çevredekiler yıllarca buna gülecek, rezil oldum! (Kimsenin umurunda değil)
Basketbol maçı

11. Ulaşılabilirlik kestirme yolu

Bir videoda hızlı trenin raydan uçup gittiğini gördüm, bu yüzden lunaparklar güvenli değil. (Bir sonuca varmak için mantıksız da olsa olabilecek en kısa yolu kullanırız)

12. Savunmacı dayandırma

Kaza yapan sürücü alkollü olduğu için kazaya karıştı, ben alkol kullanmadığım için kazaya karışmam. (Tanımamanıza rağmen karşı tarafa suçu yükleyerek kendinizi savundunuz)

13. Adil Dünya düşüncesi

Kötü şeyler yaparsak başımıza kötü şeyler gelir, iyi şeyler yapan da iyilik bulur.

14. Naif gerçekçilik

Ben dünyayı olduğu gibi görüyorum, sen ise dininden, inandığın şeylerden etkilenerek taraflı davranıyorsun.

15. Naif sinizm

Objektif gerçekliği gözlemlediğimize ve diğer insanların niyetlerinde/eylemlerinde gerçekte olduğundan daha yüksek benmerkezci bir önyargıya sahip olduklarına inanıyoruz. Sırf gösteriş için binlerce ağaç dikiyor, iyi niyetiyle ilgisi olduğunu düşünmüyorum.

16. Barnum etkisi

Hayır dostum bu fal kesinlikle bana konuşuyor, Koç burcu sevgilisini paylaşmayı sevmezmiş, ben de sevmem! Ne kadar isabetli gördün mü? (Genele uyarlanabilecek bir şeyi özele, kendimize indirgeme)

17. Cahil cesareti

Bordo bereliler suyun altında 3 gün nefessiz kalabiliyor, inanmıyorsanız gidin araştırın. (Bilginin değil, konuşanın öz güveninin inandırıcılığı sağlaması)

18. Çapa etkisi (Anchoring)

İki bot arasında kaldım. Biri 200TL, diğeri de 350TL’den 200TL’ye düşmüş. Kesinlikle indirime gireni almalıyım.

19. Otomasyona meyilli olma

32 sayfalık ödevimi hazırladım, yazım yanlışlarına bakmakla uğraşamam, otomatik düzeltme halleder zaten. (otomatik düzeltmeler çoğu zaman kelime yazımı doğru olduğu sürece hatalı göstermez, yani cümleye uymayacak bir kelime hatasızmış gibi orada kalır.)

20. Google etkisi

Farklı zamanlarda 10 kere baktım ama o şarkıcının ismini yine unuttum.

21. Tepkisellik ya da başka bir deyişle “yasaklar çiğnenmek içindir”

Telefona alıştırdığım çocuğuma telefonu yasaklarsam sorun çözülür. (telefon daha çekici gelecek)

22. Doğrulama yanlılığı

Kahvenin uyanık kalmaya yardımcı olduğu açıklanmış. Bu sebeple fazla kahve tüketimini savunuyorum, fakat arkadaşım uykusunu kaçırdığı için bunun yanlış olduğunu düşünüyor. (Aynı konunun farklı düşüncelere göre yorumlanması)

23. Geri tepme etkisi

Kanıtları çürütmek bazen inançlarımızı doğrulamak gibi yersiz bir etkiye sahiptir. Dünya’nın düz olmadığını kanıtladığı belgeleri sıra sıra önüme dizdi, düz olduğu düşüncesine daha sıkı bağlandım.
Geri tepme etkisi

24. Üçüncü şahıs etkisi

Başkalarının kitle iletişim araçları tüketiminden kendimizden daha fazla etkilendiğine inanıyoruz. Medya bize mesajlar veriyor fakat bu sadece diğerlerini etkileyebilir, beni değil.

25. İnanç taraflılığı

Ay’a aslında inilmediğini sürekli söylüyorum, arkadaşım da bayrağın gerçekçi görünmediğini söyleyerek bunu destekliyor. (Bu, destekleyici nitelikte bir şey değil fakat aynı inanca hizmet ettiğinden ikna ediciliğine değil, akla yatmasına bakılıyor)

26. Bulunabilirlik çavlanı

Toplumsal kabul ihtiyacımıza bağlı olarak, toplu inançlar, kamusal tekrarlama yoluyla daha fazla inandırıcılık kazanır.

27. Geriye çekme

Bilişsel önyargı, toplumların/kurumların genel olarak düşüşte olduğuna inanarak geçmişi romantikleştirmeye ve geleceğe olumsuz bakma eğiliminde olmamıza neden olur. Bizim zamanımızda böyle değildi, şimdi kimsede saygı kalmamış. Toplum olarak yokuş aşağı gidiyoruz. (Geçmişi yüceltip geleceği kötüleme durumu)

28. Statükoculuk

Bu uygulama, bilgilerimi alıp farklı yerlerde paylaşabilecekse ne yapabilirim ki? Rahatımı bozmak istemiyorum bir de farklı uygulama mı arayayım? (Evet arayın)

29. Batık maliyet yanılgısı

Bu yatırımın birkaç haftadır düşüşte olması önemli değil, her an fırlayabilir. O sebeple de buna yatırım yapmaya devam edeceğim.

30. Kumarbaz yanılgısı

Son üç sorunun cevabı A çıkmıştı, sıradakinde A’yı eleyeyim. (Öğretmeniniz isterse her birinin cevabı A olan 20 soruluk testler hazırlayabilir)

31. Sıfır-Risk Önyargısı

Başka bir seçenekle genel olarak daha fazla riski azaltabilsek bile, küçük riskleri sıfıra indirmeyi tercih ediyoruz.. Bilgisayar alırken tüm ek koruma paketlerini de almalıyım ki sonradan üzülmeyeyim.

32. Çerçeveleme

“Bu sabun mikropların yüzde 99,9’unun ortadan kaldırıyor” ve “Bu sabun mikropların tamamını ortadan kaldırmıyor” arasındaki fark. (Ne söylediğiniz değil, nasıl söylediğiniz öne çıkıyor)

33. Klişeleştirme

Birey hakkında bilgi sahibi olmasak da, bir grubun üyelerinin belirli özelliklere sahip olacağına dair genelleştirilmiş inançları benimseriz. Yeğenime oyuncak bebek almayı tercih ettim, ne de olsa kız, başka neyle oynayabilir?

34. Grup dışı homojenlik etkisi

(Xbox ortamına girmemiş bir PlayStation kullanıcısından) Xbox kullanıcılarının hepsi birbirinin aynısı

35. Otorite yanlılığı

Otorite figürlerinin görüşlerine güvenir ve daha sık olarak onlardan etkileniriz. Yatırım işlerinden anlayan bir tanıdığım …coin’i önerdi, yani adeta yapışmalıyız buna.

36. Plasebo etkisi

Verilen tedavinin acıyı azaltacağına inanılıyorsa ufak da olsa bir ilerleme görülür.

37. Sağ kalma yanlılığı

İş insanlarının neden başarısız olduğunu göz ardı edip sadece başarılı olanların hikayelerine odaklanırız.

38. Tachypsychia

Oradan düşerken zamanın yavaşladığını hissettim (Zamanı algılama şeklimiz duruma göre şekillenir)

39. Gereksizlik yasası

Şehir kurma ve yönetme oyununda masrafa girip kaldırımların kenarına demirlik ekledim, millet yine mutlu olmadı (Hayır açlık ve yoksulluk gibi sorunlarla asla ilgisi yok)

40. Zeigarnik etkisi

Tamamlanmış olanlardan çok, tamamlanmamış işleri hatırlarız. Örneğin 4 görevi tamamlamış olmam umurumda bile değil, 1 tanesi hâlâ orada duruyor (Görevlerinizi tamamlamak için uğraşın, fakat o anki durumunuzu/ilerlemenizi objektif bir şekilde göz önünde bulundurun)

41. IKEA etkisi

Ayakkabım çok hoş değil mi? İnternette kendim tasarladım (Son hâline ulaşmasına katkıda bulunduğumuz şeylere daha çok değer veririz)

IKEA etkisi: Ürünün üretilmesinde, geliştirilmesinde, kısacası son haline gelene kadar gerçekleşmesi gereken aşamalardan birinde veya birkaçında katkı sağlayanların, ortaya çıkan ürüne normalden daha fazla değer vermesi durumuna IKEA etkisi deniyor.

42. Benjamin Franklin Etkisi etkisi

Sevmediğimiz veya nötr olduğumuz kişilere iyilik yapınca, yavaş yavaş da olsa onlara kanımız ısınır.

Benjamin Franklin Etkisi: İyilik yaptığımız kişilere daha çok bağlandığımızı iddia eden fenomen.

43. Seyirci etkisi

Etrafta ne kadar çok insan varsa, bir kurbana yardım etme olasılığımız o kadar azalır. (Sadece 112’yi aramak bile size düşmezmiş gibi gelir)

44. Etki altına alınabilirlik

Özellikle çocuklarda etkili olan bu durum bilişsel önyargı anlamında dışarıdan kolayca etkilenme anlamına geliyor. Söylenen şey de kendisine öylece hafızada yer edinebilir.

45. Sahte anı

Hafızamızda kurulan sahte anılar gerçeğin yerini alır.

46. Kriptomnezi

Önceden bildiğimiz bir düşünce hafızamıza işler ve saklanır, daha sonra ortaya çıktığında bizim fikrimizmiş gibi gelir.

Kriptomnezi: Bilinçaltımızın bize oynadığı oyunlardan biri olan kriptomnezi, önceden bildiğimiz bir düşünceyi, herhangi bir yaratıcı imgeyi kendine ait orijinal bir fikir zannederek tekrarlamak anlamına geliyor.

47. Toplanma İllüzyonu şeklinde çevirebileceğimiz Clustering Illusion

Rastgele olmanın hakim olduğu durumlarda bir düzen aramaya çalışırız (Bulutları hayvana benzetmek gibi)

48. Negatif yanlılık

Olayların kötü sonuçlanacağı konusunda zaman zaman gereğinden fazla umutsuz oluruz.

49. Pozitif yanlılık

Olayların iyi sonuçlanıp sonuçlanmayacağı konusunda zaman zaman fazla iyimser oluruz.

50. Kör nokta

Üzerimizde bu çarpıtmaların olmadığını düşünürüz fakat her birinde gözümüzün önüne birileri gelir (Kendinize karşı da objektif olun)

Kaynak: 1 – 2